|
1
[वयास] मनः परसृजते भावं बुथ्धिर अध्यवसायिनी हृथयं परियाप्रिये वेथ तरिविधा कर्मचॊथना 2 इन्थ्रियेभ्यः परा हय अर्दा अर्देभ्यः परमं मनः मनसस तु परा बुथ्धिर बुथ्धेर आत्मा परॊ मतः 3 बुथ्धिर आत्मा मनुष्यस्य बुथ्धिर एवात्मनॊ ऽऽतमिका यथा विकुरुते भावं तथा भवति सा मनः 4 इन्थ्रियाणां पृदग्भावाथ बुथ्धिर विक्रियते हय अनु शृण्वती भवति शरॊतं सपृशती सपर्श उच्यते 5 पश्यन्ती भवते थृष्टी रसती रसनं भवेत जिघ्रती भवति घराणं बुथ्धिविक्रियते पृदक 6 इन्थ्रियाणीति तान्य आहुस तेष्व अथृश्याधितिष्ठति तिष्ठती पुरुषे बुथ्धिस तरिषु भावेषु वर्तते 7 कथा चिल लभते परीतिं कथा चिथ अपि शॊचते न सुखेन न थुःखेन कथा चिथ इह युज्यते 8 सेयं भावात्मिका भावांस तरीन एतान अतिवर्तते सरितां सागरॊ भर्ता महावेलाम इवॊर्मिमान 9 यथा परार्दयते किं चित तथा भवति सा मनः अधिष्ठानानि वै बुथ्ध्या पृदग एतानि संस्मरेत इन्थ्रियाण्य एव मेध्यानि विजेतव्यानि कृत्स्नशः 10 सर्वाण्य एवानुपूर्व्येण यथ यन नानुविधीयते अविभाग गता बुथ्धिर भावे मनसि वर्तते परवर्तमानं तु रजः सत्त्वम अप्य अनुवर्तते 11 ये चैव भावा वर्तन्ते सर्व एष्व एव ते तरिषु अन्वर्दाः संप्रवर्तन्ते रदनेमिम अरा इव 12 परथीपार्दं नरः कुर्याथ इन्थ्रियैर बुथ्धिसत्तमैः निश्चरथ्भिर यदायॊगम उथासीनैर यथृच्छया 13 एवं सवभावम एवेथम इति विथ्वान न मुह्यति अशॊचन्न अप्रहृष्यंश च नित्यं विगतमत्सरः 14 न हय आत्मा शक्यते थरष्टुम इन्थ्रियैः कामगॊचरैः परवर्तमानैर अनये थुर्धरैर अकृतात्मभिः 15 तेषां तु मनसा रश्मीन यथा सम्यङ नियच्छति तथा परकाशते हय आत्मा घते थीप इव जवजन सर्वेषाम एव भूतानां तमस्य अपगते यदा 16 यदा वारि चरः पक्षी न लिप्यति जले चरन एवम एव कृतप्रज्ञॊ न थॊषैर विषयांश चरन असज्जमानः सर्वेषु न कदं चन लिप्यते 17 तयक्त्वा पूर्वकृतं कर्म रतिर यस्य सथात्मनि सर्वभूतात्मभूतस्य गुणमार्गेष्व असज्जतः 18 सत्त्वम आत्मा परसवति गुणान वापि कथा चन न गुणा विथुर आत्मानं गुणान वेथ स सर्वथा 19 परिथ्रस्ता गुणानां स सरष्टा चैव यदातदम सत्त्वक्षेत्रज्ञयॊर एतथ अन्तरं विथ्धि सूक्ष्मयॊः 20 सृजते तु गुणान एक एकॊ न सृजते गुणान पृदग भूतौ परकृत्या तौ संप्रयुक्तौ च सर्वथा 21 यदामत्स्यॊ ऽथभिर अन्यः सन संप्रयुक्तौ तदैव तौ मशकॊथुम्बरौ चापि संप्रयुक्तौ यदा सह 22 इषीका वा यदा मुञ्जे पृदक च सह चैव च तदैव सहिताव एताव अन्यॊन्यस्मिन परतिष्ठितौ |
1
[vyāsa] manaḥ prasṛjate bhāvaṃ buddhir adhyavasāyinī hṛdayaṃ priyāpriye veda trividhā karmacodanā 2 indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaḥ paramaṃ manaḥ manasas tu parā buddhir buddher ātmā paro mataḥ 3 buddhir ātmā manuṣyasya buddhir evātmano ''tmikā yadā vikurute bhāvaṃ tadā bhavati sā manaḥ 4 indriyāṇāṃ pṛthagbhāvād buddhir vikriyate hy anu śṛṇvatī bhavati śrotaṃ spṛśatī sparśa ucyate 5 paśyantī bhavate dṛṣṭī rasatī rasanaṃ bhavet jighratī bhavati ghrāṇaṃ buddhivikriyate pṛthak 6 indriyāṇīti tāny āhus teṣv adṛśyādhitiṣṭhati tiṣṭhatī puruṣe buddhis triṣu bhāveṣu vartate 7 kadā cil labhate prītiṃ kadā cid api śocate na sukhena na duḥkhena kadā cid iha yujyate 8 seyaṃ bhāvātmikā bhāvāṃs trīn etān ativartate saritāṃ sāgaro bhartā mahāvelām ivormimān 9 yadā prārthayate kiṃ cit tadā bhavati sā manaḥ adhiṣṭhānāni vai buddhyā pṛthag etāni saṃsmaret indriyāṇy eva medhyāni vijetavyāni kṛtsnaśaḥ 10 sarvāṇy evānupūrvyeṇa yad yan nānuvidhīyate avibhāga gatā buddhir bhāve manasi vartate pravartamānaṃ tu rajaḥ sattvam apy anuvartate 11 ye caiva bhāvā vartante sarva eṣv eva te triṣu anvarthāḥ saṃpravartante rathanemim arā iva 12 pradīpārthaṃ naraḥ kuryād indriyair buddhisattamaiḥ niścaradbhir yathāyogam udāsīnair yadṛcchayā 13 evaṃ svabhāvam evedam iti vidvān na muhyati aśocann aprahṛṣyaṃś ca nityaṃ vigatamatsaraḥ 14 na hy ātmā śakyate draṣṭum indriyaiḥ kāmagocaraiḥ pravartamānair anaye durdharair akṛtātmabhiḥ 15 teṣāṃ tu manasā raśmīn yadā samyaṅ niyacchati tadā prakāśate hy ātmā ghate dīpa iva jvajan sarveṣām eva bhūtānāṃ tamasy apagate yathā 16 yathā vāri caraḥ pakṣī na lipyati jale caran evam eva kṛtaprajño na doṣair viṣayāṃś caran asajjamānaḥ sarveṣu na kathaṃ cana lipyate 17 tyaktvā pūrvakṛtaṃ karma ratir yasya sadātmani sarvabhūtātmabhūtasya guṇamārgeṣv asajjataḥ 18 sattvam ātmā prasavati guṇān vāpi kadā cana na guṇā vidur ātmānaṃ guṇān veda sa sarvadā 19 paridrastā guṇānāṃ sa sraṣṭā caiva yathātatham sattvakṣetrajñayor etad antaraṃ viddhi sūkṣmayoḥ 20 sṛjate tu guṇān eka eko na sṛjate guṇān pṛthag bhūtau prakṛtyā tau saṃprayuktau ca sarvadā 21 yathāmatsyo 'dbhir anyaḥ san saṃprayuktau tathaiva tau maśakodumbarau cāpi saṃprayuktau yathā saha 22 iṣīkā vā yathā muñje pṛthak ca saha caiva ca tathaiva sahitāv etāv anyonyasmin pratiṣṭhitau |